Een sierlijke oorbel met gedetailleerde motieven. Of een enorm grote 24-karaats schakelketting. Ingelegd met diamant, robijn of lapis lazuli. In een bankkluis, sokkenla of juwelenkistje. De mogelijkheden van het gouden sieraad lijken onbeperkt. De populariteit van gouden sieraden is dan ook van alle tijden en windstreken. Van Cleopatra tot bling-bling hiphopsters, van Indiase Bollywoodsterren tot buurvrouw Sjaan: iedereen wordt betoverd door de glinstering van goud. Maar gouden sieraden hebben niet voor iedereen dezelfde betekenis. De (symbolische) waarde van gouden sieraden is juist erg afhankelijk van plaats, tijd en context. Dit blijkt als we onze blik naar het oosten richten: naar Palestina.

Goud als bruidsschat

Veel steden in het Midden-Oosten hebben een speciale goudmarkt. Je vindt er eindeloze rijen etalages met gouden armbanden, kettingen, oorbellen en horloges. ‘Vaak zie je er groepen vrouwen die, met of zonder hun mannelijke familieleden, goud kopen en verkopen. Want goud dragen, maar ook kopen is in het Midden-Oosten vooral een vrouwenzaak,’ aldus antropologe Moors, professor hedendaagse moslimsamenlevingen aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Veel vrouwen bezitten gouden sieraden. Vaak krijgen ze deze als ze gaan trouwen, want een vast onderdeel van een moslimhuwelijk is de bruidsschat. De hoogte van de bruidsschat wordt geregistreerd in het huwelijkscontract en wordt vaak door de bruidegom in goud betaald, waarna de bruid eigenaar van het goud wordt.’

Annelies Moors houdt zich bezig met vrouwen in het Midden-Oosten en heeft jarenlang veldonderzoek gedaan in Jabal Nablus, een regio in de Westelijke Jordaanoever, zo’n tweehonderd kilometer boven Jeruzalem. Uit haar onderzoek blijkt dat de betekenis van gouden sieraden erg afhankelijk is van plaats, tijd en sociale verhoudingen en dat je aan een gouden armband of oorbel allerlei maatschappelijke veranderingen kunt aflezen.

Een veranderende mode

De mode in gouden sieraden is in Jabal Nablus sinds de jaren zestig nogal veranderd. Vrouwen sieren zich niet alleen meer met traditionele Palestijnse gouden sieraden, maar dragen ook geïmporteerde gouden sieraden uit Italië. Deze verandering in de mode gaat niet alleen over ‘oppervlakkige’ veranderingen zoals een karaatje meer of minder. Het gaat over meer essentiële zaken: over de betekenis die gouden sieraden voor Palestijnse vrouwen hebben, over hoe zij zichzelf zien en over wat de draagster met haar sieraden aan de buitenwereld wil vertellen. Traditionele gouden sieraden hebben een economische functie: vrouwen moeten ze in nood altijd zonder veel waardeverlies kunnen doorverkopen. Italiaanse gouden sieraden zijn hiervoor veel minder geschikt en tonen dan ook dat de draagster geen economische garanties en dure bruidsschat nodig heeft. Door Italiaanse sieraden te dragen presenteert een Palestijnse zich als een onafhankelijke, moderne vrouw.

Baladî goud: investering en familie

Tot de jaren zestig was baladî goud de belangrijkste sieraden stijl. Baladî betekent zoiets als ‘lokaal’ of ‘authentiek’ en er bestaat een plattelandsvariant en een stadsvariant van (ook al worden beide stijlen zowel op het platteland als de stad gedragen). Op het Palestijnse platteland dragen vrouwen vooral kettingen van gouden muntstukken die aan een koord worden genaaid. De waarde van dit goud wordt bepaald door het aantal karaat en het gewicht. Deze sieraden kun je een beetje zien als een soort portemonnee die je om je nek draagt. In de stad Nablus worden naast deze muntkettingen ook gouden armbanden gedragen, in allerlei vormen en maten met namen als de ‘slang’ of de ‘peer’. Deze armbanden zijn allemaal van 21-karaats goud en de waarde wordt ook bepaald door hun gewicht.

‘Het belangrijkste kenmerk van baladî goud is dat je het altijd weer makkelijk kunt verkopen. Volgens juweliers die ik heb gesproken vragen vrouwen vooral hoeveel ze erop verliezen als ze het goud weer doorverkopen,’ aldus Moors. Palestijnse vrouwen kunnen dus hun sieraden gebruiken als bron van inkomsten als hun man hen verlaat of als ze plotseling weduwe worden. Vooral in een land waar je niet op de bank en de beurs kunt rekenen, veel inflatie is en weinig vertrouwen in de overheid bestaat, is het volgens Moors slim om een voorraad goud bij de hand te hebben. Goud is immers makkelijk mee te nemen, je kunt het omsmelten en bijna overal ter wereld verkopen.

Maar baladî goud is meer dan alleen een investering: ‘Als een vrouw baladî draagt is dit een soort “tentoonstelling” van sociale verhoudingen,’ schrijft Moors. ‘Baladî goud toont bijvoorbeeld dat de schoonfamilie veel geld aan de bruid heeft willen besteden. De sieraden zeggen ook wat over de bruidegom’s financiële status en zijn respect voor de bruid. Tegelijkertijd kan een vrouw die baladî draagt laten zien dat haar vader de bruidsschat niet voor zichzelf heeft ingepikt. Zo is baladî ook een teken van liefde van de vader voor zijn dochter.’ De traditionele Palestijnse sieraden worden dus bewaard als appeltje voor de dorst, maar tonen ook dat de draagster goede familierelaties heeft.

Italiaans goud: het moderne huwelijk

Vanaf de jaren zestig zijn volgens Moors twee nieuwe trends in Jabal Nablus ontstaan: de bruidsschat wordt op een nieuwe manier geregistreerd en een nieuw soort goud is op de markt gekomen. In het huwelijkscontract wordt nu ook wel in plaats van het precieze bedrag dat aan goud zou worden besteed, een symbolisch bedrag vastgelegd. De bruidsschat is dan bijvoorbeeld één muntstuk. Vrouwen krijgen alsnog vaak hun gouden sieraden (en meestal net zoveel als anders) maar de bruidsschat heeft hier wel een andere betekenis door gekregen.

‘Het cruciale verschil,’ stelt Moors ‘is dat vrouwen het goud niet meer ontvangen als juridisch recht, maar als geschenk dat de bruidegom uit vrije wil heeft gegeven. Een huwelijkscontract met een symbolisch bedrag bewijst vooral dat de bruid en haar familie het zich kunnen veroorloven om de bruidegom te vertrouwen en geen wettelijke garanties nodig hebben.’ Dit nieuwe huwelijkscontract is volgens Moors dan ook geïntroduceerd door de moderne elite in de stad en is snel gewoonte geworden onder hoogopgeleide, werkende vrouwen uit rijkere families. Maar langzamerhand zijn ook vrouwen uit lagere klassen en van het platteland mee gaan doen aan deze trend: ‘Voor hen, echter, is dit een risico, want als de geschenken van de bruidegom niet aan de verwachtingen voldoen, kunnen de vrouwen niets via de wet afdwingen,’ aldus Moors.

Deze maatschappelijke veranderingen hebben een nieuwe sieradenmode met zich meegebracht: het 18-karaats Italiaanse goud. Deze sieraden zijn kleiner en exclusiever. Omdat 18-karaats goud beter te bewerken is, zijn de ontwerpen van de sieraden gevarieerder. Maar Moors geeft aan dat er ook een nadeel aan de Italiaanse sieraden kleeft. Ze zijn namelijk minder waard als ze worden doorverkocht of omgesmolten. Een groot deel van de prijs van deze sieraden bestaat immers uit loonkosten (omdat ze meer en ook door dure smeden worden bewerkt) en uit importbelastingen. Toch zijn Italiaanse oorbellen, kettingen en armbanden geleidelijk aan ook wat populairder geworden onder plattelandsvrouwen en armere vrouwen uit de stad.

‘Vrouwen dragen Italiaanse sieraden om dezelfde redenen als waarom ze een huwelijkscontract met een symbolisch bedrag prefereren,’ schrijft Moors. ‘Zelfbewuste “moderne vrouwen” vinden zowel een hoge bruidsschat als het dragen van de zware baladî armbanden ouderwets. Het registreren van een symbolisch bedrag als bruidsschat en het dragen van Italiaans goud is voor hen een manier om hun moderniteit te bevestigen en een bewijs dat ze bij het huwelijk geen financiële garanties nodig hebben.’ Vrouwen met een eigen inkomen kunnen door het dragen van Italiaanse sieraden laten zien dat ze geen bruidsschat en huwelijk nodig hebben om aan geld en eigendom te komen. Maar niet iedereen kan zich deze houding veroorloven. Moors stelt dat sommige armere vrouwen weliswaar ‘een symbolische bruidsschat registreren om zich zo een hogere status aan te meten en ook graag een paar goedkopere Italiaanse sieraden krijgen, maar dat ze vaak niet het risico nemen om bij een huwelijk baladî goud helemaal af te wijzen.’

Italiaanse sieraden worden in Jabal Nablus geassocieerd met vrije partnerkeuze, meent Moors. ‘De economische kant van het huwelijk (een hoge bruidsschat en veel baladî goud) wordt soms door vrouwen gerelativeerd om zo met een zelfgekozen partner te kunnen trouwen.’ Als een vrouw Italiaanse sieraden draagt kan dat betekenen dat ze zelf haar man heeft gekozen. Ze kan daarmee aan haar omgeving laten zien dat ze haar man is getrouwd om zijn persoonlijkheid en dat ze geen gearrangeerd huwelijk is aangegaan.

Mixen en matchen

Italiaanse gouden sieraden zijn populair, maar er zijn ook veel nieuwe modes bijgekomen en oude modes herontdekt. ‘Jonge plattelandsvrouwen lieten mij vol trots hun baladî ketting met gouden munten zien. Deze munten waren niet aan een koord genaaid, zoals in hun oma’s tijd, maar zaten aan een zware gouden schakelketting,’ schrijft Moors. Ook zijn volgens haar sieraden uit de Golfstaten populair. Deze combineren qua stijl vaak Indiase en Arabische tradities en bovendien is de economische waarde van dit Golf goud hoger dan dat van Italiaans goud. Golf-Indiaas, Italiaans, traditioneel baladî en nieuw baladî goud: het wordt allemaal gedragen. Vrouwen combineren bijvoorbeeld een Italiaanse ketting met baladî armbanden. Bovendien dragen vrouwen verschillende stijlen bij verschillende gelegenheden: misschien een Indiase set bij een afstudeerfeest en baladî goud bij een huwelijk. Er wordt heel wat gemixt en gematched. Moors: ‘Palestijnse vrouwen dragen verschillende soorten goud en combineren deze ook om een bepaald idee van vrouwelijkheid te creëren. Deze ideeën over vrouwelijkheid zijn verbonden met verschillen in klasse, woonomgeving en levensstijl. Maar toch blijft ook de economische waarde van goud vooral voor armere vrouwen belangrijk.’

Bron: Annelies Moors ‘Gendered globalization: the multiple meanings of gold jewelry.’ In het Arabisch verschenen in Nour (2003).

Prof. dr. Annelies Moors is als antropologe verbonden aan het International Institute for the Study of Islam in the Modern World (ISIM) en de Universiteit van Amsterdam. Zij promoveerde op onderzoek naar vrouwen, eigendom en de islam in Palestina. Moors leidt het ISIM onderzoeksprogramma ‘Muslim Cultural Politics: Family Dynamics and Gender’ en houdt zich onder andere bezig met islamitische mode.