Herinnert u zich nog april/mei vorig jaar? Ook toen kwam een IJslandse vulkaan (de Eyjafjallajökull) tot leven en bracht enorme aswolken naar het Europese vasteland en zelfs naar het noordoosten van Noord-Amerika. Nu is het de beurt aan de IJslandse Grímsvötn-vulkaan. De aswolk raasde over Groot-Brittannië en hield daar het vliegverkeer op. Inmiddels is de vulkaan niet meer actief sinds 4 uur in de ochtend op 25 mei.

Daar ligt ie! De Grímsvötn, in het zuiden van IJsland onder de Vatnajökull ijskap.

Vertraging vliegverkeer

KLM vloog tot dinsdag 18 uur niet naar Noord-Engeland en Schotland. Ook de Britten zelf hadden er onder te lijden: er vond geen vliegverkeer plaats naar de noordelijke delen van Groot-Brittannië vanuit Londen. Ook het vliegverkeer van Denemarken naar Groenland kwam plat te liggen. Vluchten van en naar Noord-Duitsland en Scandinavië ondervonden ook problemen. De wolk veroorzaakte geen problemen in het Nederlandse luchtruim, omdat de as geen dichte laag vormde en omdat het relatief laag was waaroodr vliegtuigen er makkelijk overheen konden vliegen. Ook België kende geen problemen.

De Amerikaanse president Barack Obama vertrok uit voorzorg een dag eerder (23 mei) dan gepland uit Ierland naar Engeland. Op IJsland zelf is het vliegverkeer weer op gang gekomen op maandag. De sterke noordenwind waaide de as namelijk naar het zuiden toe, waardoor het probleem IJsland uitwaaide. Een deel van de wolk ging naar het westen toe richting Scandinavië. De overlast was duidelijk minder in vergelijking met de uitbarsting van de Eyjafjallajökull van vorig jaar. Er werden tot nu toe ongeveer 500 vluchten geschrapt in Europa, wat te verwaarlozen is met de 100.000 vluchten van vorig jaar.

De vulkaan

De Grímsvötn is een behoorlijk actieve vulkaan: de meest tot uitbarsting gekomen vulkaan van IJsland. Ze barstte bijvoorbeeld ook al uit in 1996, 1998 en 2004. De ‘voortekenen’ voor een komende uitbarsting waren er al een tijdje. Hele lichte aardbevingen werden begin oktober vorig jaar al waargenomen, en ook steeg de bodem van de vulkaan in die periode. Daarnaast kwam in november 2010 behoorlijk veel smeltwater vrij.

Op 21 mei was het dan zover: de uitbarsting was rond 18:30 Nederlandse tijd een feit, precies op dezelfde wijze als de uitbarsting van 2004. De erupties begonnen onder de ijskap, maar braken al snel door het ijs heen. Eenmaal vrijkomen ontstond er een eruptiekolom tot 20 km hoog. De vulkaan is nog steeds actief, maar de hoogte van de kolom zakte op de 23^e mei naar 5-10 km, en naar 5-7 km op de 24^e mei. Uit de vulkaan kwam geen rook meer sinds 4 uur in de ochtend op 25 mei.

Opvallend zijn ook de vele bliksemschichten die de kolom vergezelden in de eerste dagen van de uitbarsting. Lichte aardbevingen (tot 3 op de momentmagnitudeschaal) werden tot de 22 mei waargenomen. Er was geen lava (zichtbaar aan het aardoppervlak) te zijn tijdens de uitbarsting. Het magma (in de aarde) reageerde met water en zorgt van tijd tot tijd voor luidruchtige taferelen.

De aswolk op weg naar het zuiden (foto 22 mei).

NASA

Van de vulkaan zelf is maar weinig bekend, omdat deze vrij afgelegen ligt en – bovendien – onder de Vatnajökull ijskap. De vulkaan is een caldera (een ingestorte magmakamer van een eerdere uitbarsting), en alleen de zuidelijke rand is hiervan zichtbaar. Basaltisch lava – wat gemakkelijk stroomt – komt normaal gesproken vrij bij uitbarstingen. Het is niet de samenstelling van de lava zelf die voor de explosies van deze uitbarsting zorgden, maar de reactie van het magma met het water in de caldera van de vulkaan.

Wateroverlast

Tijdens of na de periode van uitbarstingen ligt er een ander gevaar op de loer: overstromingen. De extra hitte zorgt namelijk voor smelt van het ijs waardoor de caldera (feitelijk een ‘kuil’ in het landschap of op de vulkaan) steeds voller loopt totdat het omringende ijs wordt weggedrukt en de overstroming (ook wel jökulhlaup genoemd) de omgeving onveilig maakt.

Maar het kan ook andersom. Tijdens het deels leeglopen van het meer is de druk van de ketel, waardoor een uitbarsting ‘getriggerd’ kan worden. Dit soort overstromingen komen elke 4-10 jaar voor. Tijdens deze uitbarsting was er niets te merken van het vrijkomen van meer smeltwater: een jökulhlaup kwam dan ook niet op gang. Dit heeft te maken met de uitbarsting van 2004 die al veel ijs smolt, waardoor relatief weinig ijs beschikbaar was om te smelten.

De plaattektonische situatie op IJsland. De belangrijkste vulkanen staan aangegeven met een rood driehoekje, waarvan de meest zuidoostelijke de Grímsvötn-vulkaan voorstelt.

Plaattektoniek

In een groter kader geplaatst, is het helemaal niet gek dat juist op IJsland weer een vulkaan uitbarst. De noordwestelijke helft van IJsland beweegt namelijk naar het westen, terwijl de oostelijke helft de andere kant op gaat. De aarde wordt dus letterlijk uitgerekt. Dat gaat met enkele centimeters per jaar, en zo wordt IJsland elk jaar weer ietsje groter.

Met het rek en trekwerk komen letterlijk scheuren in de aarde en er komt daarom veel aardwarmte vrij. Niet voor niets zijn er zoveel heetwaterbronnen op IJsland naast de vele actieve vulkanen. De IJslanders maken ook gretig gebruik van deze gratis aardwarmte door er vele huizen mee te verwarmen.

Zie ook:

• Webcam gericht op de vulkaan
• En weer een vulkaan op IJsland! (VU Amsterdam)
• As vulkaan IJsland 2010 beperkt luchtvaart (Kennislinkartikel)
• Klimaatgevolgen uitbarsting IJsland 2010 beperkt (Kennislinknieuws)
• Vulkanen (Kennislinkdossier)
• Vulkanen – Directe en indirecte gevolgen (Kennislinkartikel)
• Vulkaanobservatie en economie (Kennislinkartikel)
• Vulkanen – Opbouw, vorm/type en locatie (Kennislinkartikel)
• Plaattektoniek (Kennislinkdossier)