Hoe komt het dat zoveel mensen te zwaar zijn? Het lichaam neemt energie op uit voedsel en verbruikt die weer voor onder meer beweging. Als je evenveel energie opneemt als je verbruikt, is het verschil nul. Neem je meer energie op dan je verbruikt, dan wordt het teveel aan energie opgeslagen als vet en kom je dus aan. In de huidige maatschappij lijkt op elke hoek van de straat wel een snackbar of shoarmazaak te vinden en het lijkt bovendien wel of we zo min mogelijk bewegen. Het is niet vreemd dat de balans dan doorslaat. We krijgen een overschot aan energie binnen en slaan dat op als vet. Afvallen betekent dit proces omkeren en meer energie verbruiken dan opnemen: minder eten en meer bewegen dus. Tot zover zijn alle deskundigen het eens. Hoe dat ‘minder eten’ echter moet worden aangepakt, daar zijn de meningen over verdeeld.

Bijna alle bekende diëten zijn gebaseerd op het dogma ‘vet is slecht’. De afslankmethodes die het Voedingscentrum uit naam van de Nederlandse overheid aanraadt, de visie van de Weight Watchers; al deze diëten zijn gebaseerd op een vermindering van vetten in onze voeding. Maar hoe succesvol zijn deze methodes? Slechts weinigen slagen erin om daadwerkelijk af te vallen en daarna op gewicht te blijven, wat zo mogelijk nog veel moeilijker is. Vaak vliegen de gehate kilo’s er immers na beëindiging van het dieet net zo snel weer aan, het bekende jojo-effect. Het is niet vreemd dat teleurgestelde jojo’ers massaal naar het Atkins-dieet grijpen.

Geen brood, maar vlees!

Het Atkins-dieet volgt namelijk een andere strategie: Atkins claimt dat voor een optimale gewichtsvermindering vooral de koolhydraten (carbohydrates oftewel ‘carbs’ in het Engels) geschrapt dienen te worden. Vetten en eiwitten daarentegen zijn bijna onbeperkt toegestaan. Weg dus met brood, aardappelen, pasta en rijst en vooral wel vlees, vis en room. Welke theorie zit er achter de op het eerste gezicht zo controversiële visie van Atkins?

In onze energiehuishouding zijn ruwweg drie verschillende brandstoffen te onderscheiden. De meest efficiënte, dat wil zeggen degene met de snelste energieopbrengst, zijn koolhydraten. Dit zijn voedingsstoffen als zetmelen en suikers, opgebouwd uit enkelvoudige suikermoleculen en vrij eenvoudig afbreekbaar tot glucose, de belangrijkste brandstof voor ons lichaam. Naast koolhydraten kan het lichaam ook eiwitten en vetten verbranden, al hebben deze niet de voorkeur omdat ze eigenlijk andere functies hebben. Eiwitten zijn namelijk opgebouwd uit aminozuren, de bouwstenen voor het lichaam. Vet dient zoals gezegd voor de langdurige opslag van energie en als isolatielaag. De verbranding van eiwitten en vetten verloopt dan ook lang niet zo snel als die van koolhydraten.

Dat laatste aspect is waar Atkins gebruik van maakt. Het eten van koolhydraten stimuleert namelijk de vorming van het hormoon insuline. Insuline zorgt ervoor dat glucose wordt omgezet in glycogeen, dat kan worden opgeslagen in de spieren tot er zich een behoefte aan snel beschikbare energie aandient. Insuline stimuleert echter ook de omzetting van koolhydraten in vet (en de opslag daarvan) en veroorzaakt een hongergevoel. Wanneer je minder koolhydraten eet, maak je minder insuline aan en sla je minder snel vet op. En je hebt ook nog eens minder honger!

De resultaten

Inderdaad blijken volgers van het Atkins-dieet na 6 maanden significant meer gewichtsverlies te hebben dan bij andere diëten het geval is. In tegenstelling tot wat critici beweren is het gewichtsverlies niet alleen toe te schrijven aan vochtverlies; het vetgehalte van het lichaam neemt na een half jaar aantoonbaar af. Ook de eetlust blijkt verminderd. Bovendien daalt het risico op het ontwikkelen van hart- en vaatziekten in de eerste 6 maanden van diëten.

Helaas trekken andere onderzoeken deze resultaten in twijfel. Sommige wijzen zelfs uit dat het Atkins-dieet uiteindelijk schadelijke gevolgen heeft voor de gezondheid. Ten eerste is de voorsprong in gewichtsverlies die Atkins-gebruikers na een half jaar nog hadden, na een jaar verdwenen: de methode blijkt dan net zo succesvol als een vetarm dieet. En het afnemen van de eetlust kan ook worden toegeschreven aan de eenzijdigheid van het programma. Over de daling van het risico op hart- en vaatziekten zijn de critici het niet eens: het is goed mogelijk dat het dieet positieve effecten heeft maar het afvallen van één kilo lichaamsgewicht draagt al substantieel bij aan de verlaging van dat risico. Het is zodoende goed mogelijk dat hierin de oorzaak voor deze gezondheidsverbetering schuilt.

Neveneffecten

Of dat nog niet genoeg is, zijn er nog andere mogelijke effecten van het dieet die niet voldoende zijn onderzocht. Volgens Astrid Freriksen, universitair docente aan de Universiteit Utrecht, zou in het lichaam een aantal essentiële processen mogelijkerwijs verstoord kunnen raken door het volgen van het Atkins dieet:

‘Een bijproduct van de afbraak van eiwitten is ammoniak (NH3), dat na omzetting in ureum wordt afgevoerd van de lever naar de nieren. Die krijgen bij een hogere eiwitconsumptie dus meer ureum te verwerken. Dit zou op de lange termijn een probleem kunnen gaan vormen. Ook is het mogelijk dat door een tekort aan glucose niet alle giftige ammoniak in ureum kan worden omgezet en er een ophoping zou kunnen ontstaan in de lever.’ Van nierpatiënten is inderdaad al bekend dat een verhoogde eiwitconsumptie schadelijke effecten heeft op de nieren, het is echter niet zeker of dit bij ‘gezonde’ mensen ook zo is.

Niet alleen de nieren krijgen meer te verwerken. Ook de glucose-huishouding (de belangrijkste energievoorziening van het lichaam) ondervindt effecten van een verminderd koolhydraat-aanbod Zo zou er bij inspanning sneller vermoeidheid kunnen optreden omdat de voorraad snel beschikbare (‘snelle’) energie in de spieren niet meer toereikend is (zie kader).

Let wel: voor enkele van de genoemde negatieve bij-effecten zijn inderdaad aanwijzingen gevonden, maar harde bewijzen zijn er tot op heden niet. Zo is bijvoorbeeld recent ontdekt dat Atkins-deelnemers na drie weken diëten sneller vermoeid raken dan mensen die een ‘regulier’ dieet volgden. Helaas stopte het desbetreffende onderzoek na die drie weken en is er dus niets bekend over wat er daarna gebeurt.

Over de effecten van het Atkins-dieet op de lange termijn, positief dan wel negatief, is dus nog niets bekend. Harde uitspraken kunnen (nog) niet worden gedaan. Pas na langer lopende onderzoeken zullen we weten of het dieet essentiële processen in het lichaam beïnvloedt en of het hier om blijvend gewichtsverlies gaat. Tot die tijd is het misschien verstandig om het Atkins-dieet te benoemen als wat het werkelijk is: één van de vele manieren om op korte termijn succesvol gewicht te verliezen.

Literatuur referenties

Atkins and other low-carbohydrate diets: hoax or an effective tool for weight loss? Arne Astrup, Thomas Meinert Larsen, Angela Harper, The Lancet, 4 september 2004.

Very-low-carbohydrate weight-loss diets revisited. Jeff S. Volak, Eric C. Westman, Cleveland Clinic Journal of Medicine, November 2002