Je profileren met je eigen ‘roots’ is populair. In mode en muziek, in politiek en media is er veel aandacht voor de authentieke oorsprong van mensen. Maar heeft iedereen het wel over hetzelfde? Zijn de ‘roots’ van een Marokkaanse jongere in Amsterdam-West vergelijkbaar met de rubriek ‘Roots-muziek’ in de cd-shop of de christelijke wortels van een CDA-politicus?
Historicus Alex van Stipriaan nam dit verschijnsel als uitgangspunt voor het project ‘Back to the Roots’. Het project gaat over het preciezer achterhalen van de Afrikaanse roots van nazaten van slaven uit Suriname, de Nederlandse Antillen en Aruba. De centrale vraag van het project lijkt simpel: ‘Wat zijn roots en hoe zien ze eruit?’. Het antwoord daarop blijkt echter tamelijk lastig.
Roots traceerbaar met DNA
Veel Afro-Caraïbische migranten en hun nazaten in Nederland zijn bezig met hun identiteit en gaan op zoek naar ‘roots’. Dat is deels een tocht naar binnen. Wie ben ik? Wat heeft mij bepaald? Hoe vergaat het mij in het land van de voormalige slavenhouder? Deels is het ook een tocht naar buiten, de wereld in. Die tocht begint vaak bij bibliotheek en archief en eindigt voor sommigen in Afrika zoekend naar hun voorouders en hun cultuur. Steevast eindigt die (cultuur-)historische speurtocht op een gegeven moment, omdat de voorouders niet meer in de archieven te traceren zijn. Het houdt onverbiddelijk op bij de aankomst van de Afrikanen in de Amerika’s. Zij werden als anonieme slaven ingevoerd en kregen daar een nieuwe naam en identiteit. Vrijwel nooit lukte het te achterhalen waar de voorouders nu precies vandaan kwamen.
Daar is recent verandering in gekomen door DNA-technologie. Je persoonlijk DNA-profiel kun je vergelijken met zoveel mogelijk DNA-samples van anderen elders in de wereld. Zo is het mogelijk de groep aan te wijzen waarmee je de meeste overeenkomsten vertoont en waartoe dus met enige waarschijnlijkheid je voorouders behoorden.
Back to the Roots
Het project ‘Back to the Roots’ is een speurtocht naar emotie, ratio en identiteit in de Afrikaanse diaspora. Daarbij wordt onderzocht hoe kunst en wetenschap elkaar van dienst kunnen zijn. Het beperkt zich daarom niet tot de vraag wat roots zijn, maar ook wat hun vorm is. Die zoektocht wordt ondernomen én in beeld gebracht met een groepje talentvolle Afro-Nederlandse jong-volwassenen met een Antilliaanse, Arubaanse en Surinaamse achtergrond en twee gevestigde kunstenaars van vergelijkbare afkomst: actrice/cabaretière Jetty Mathurin en beeldend kunstenaar Marcel Pinas. Pinas maakte recentelijk voor het Tropenmuseum de installatie ‘Reconnecting Africa’, de overgang tussen de afdelingen Afrika en de Cariben.
Van alle groepsleden is DNA afgenomen die de afstamming in moederlijke lijn bepaalt. Sommigen kwamen daarbij uit in Sierra Leone, Liberia, Senegal, Guinee Bissau. Drie kwamen uit bij verschillende etnische groepen in Kameroen. Deze laatsten én de twee kunstenaars zijn op reis gegaan op zoek naar iets van (h)erkenning. Dat deden ze door ontmoetingen met andere kunstenaars, muzikanten, dansers en door gewoon rond te kijken (en bekeken te worden).
Er zijn relatief ’ harde’, wetenschappelijk aantoonbare afkomstgegevens, maar mensen geven daar wel hun eigen vorm aan. Daarom zijn roots misschien wel veel meer iets van het heden dan van het verleden.
Project in beeld
Het hele onderzoek is vanaf de eerste bijeenkomst in beeld gebracht. Daarnaast geven de deelnemers ieder vanuit een eigen talent en het medium dat hem/haar het meest vertrouwd is een expressieve vorm aan de speurtocht en eventuele wortels.
Dat blijkt behoorlijk complex. Want zijn je voorouders in moederlijn belangrijker dan die in je vaderlijn, waarvoor nu ook het dna is afgenomen. En wat als je door die vaderlijn uitkomt bij bijvoorbeeld een Europese voorvader? Behoort dat ook tot je roots? En hoezeer tellen alle zijtakken van die moederlijn en vaderlijn mee? En is het land waarin jouw DNA-groep woont wel hetzelfde als waaruit jouw voorouders ooit werden weggehaald? Sterker nog, die landen bestonden toen nog niet eens als zodanig. Dus wat betekent het dan als je je afkomst nu voor een deel als Kameroenees omschrijft?
Kortom, het benoemen van specifieke roots, of het eventueel zwijgen daarover, blijkt een zeer persoonlijke keus. Er zijn relatief ’ harde’, wetenschappelijk aantoonbare afkomstgegevens, maar mensen geven daar wel hun eigen vorm aan. Daarom zijn roots misschien wel veel meer iets van het heden dan van het verleden.
Van Stipriaan is conservator van het Tropenmuseum en kenner van de Afrikaanse diaspora sinds de slavernij. Partners in het project zijn de organisatie ImagineIC voor migratiegeschiedenis en culturele diversiteit en het Instituut voor het slavernijverleden NiNSee. Het project wordt gesubsidieerd door de Nederlandse organisatie voor wetenschappelijk onderzoek NWO.
Deze zomer start het tweede deel van het project. Daarin krijgen de uitkomsten van de zoektocht vorm. Dat leidt tot een audio-visual die onderdeel zal worden van de installatie van Marcel Pinas in het Tropenmuseum. Verder komt er een tv-documentaire, een website, enkele wetenschappelijke publicaties en een aantal publieke groepspresentaties.