Nancy Grace Roman

Roman en het heelal gaan way back. Tijdens de Tweede Wereldoorlog studeerde ze sterrenkunde aan een klein college aan de oostkust van de VS, en promoveerde daarna aan de beroemde Yerkes-sterrenwacht in Chicago. Hoewel haar wetenschappelijk werk aan de evolutie van sterren veel lof oogstte, realiseerde ze zich dat ze nooit hoogleraar zou worden. Vrouwen kregen geen voet aan de grond in de academische wereld. Ze verdiende al minder dan haar mannelijke collega’s (‘We discrimineren vrouwen niet, we hoeven ze gewoon minder te betalen,’ zei een van de professoren op haar instituut). Een vaste baan was al helemaal geen optie.

Op een symposium ontmoette ze een oud-collega, die bij de overheid werkte, bij een onlangs opgerichte organisatie met de naam NASA: National Aeronautics and Space Administration. Hij vertelde haar dat ze op zoek waren naar iemand die de sterrenkunde naar de ruimte kon brengen. Het was een logische missie – sterrenkunde is het bestuderen van het heelal op afstand. Vrijwel alle informatie komt uit straling – lichtgolven afkomstig van sterrenstelsels, zwarte gaten en gaswolken, die biljarden kilometers afleggen door de vrije ruimte. Op de laatste honderd kilometer wordt een groot deel van deze straling – kortegolfstraling als gamma- en röntgenstraling, maar ook het koudere infraroodlicht – geabsorbeerd door de aardatmosfeer.

Dat is goed nieuws voor ons want een groot gedeelte van die hoogenergetische straling is schadelijk voor levende organismen zoals mensen, dieren en planten. Maar wie meer te weten wil komen over de objecten als bijvoorbeeld zwarte gaten, stergeboortes en supernova’s die op deze golflengtes uitstralen, heeft geen andere optie dan de atmosfeer te ontstijgen, en ze vanuit de ruimte te observeren.

Telescopen aan ballonnen

Dit inzicht bestond al een tijdje toen Roman in de jaren ’50 bezig was met haar proefschrift. Met aan ballonnen bevestigde telescopen was röntgenstraling al vanuit de hogere luchtlagen van de atmosfeer bestudeerd. De volgende stap was een ruimtetelescoop, gemonteerd op een satelliet in een baan om de aarde. De wetenschap was bovendien een mooie missie voor het Amerikaanse raketprogramma, dat na de oorlog sukkelend op gang kwam. Wetenschap was een ongevaarlijk en nuttig doel, zonder directe militaire toepassing. Een geschikt prestigewapen in de Koude Oorlog.

Onder die vlag werd Nancy Roman in 1959 de eerste chef Sterrenkunde van NASA. Haar missie: sterrenkundigen enthousiast maken om NASA te helpen met het ontwerpen van ruimtetelescopen die straling konden waarnemen die de aarde niet wist te bereiken. Om ze nieuwsgierig te maken naar objecten die tot dan toe nauwelijks bekend waren: zwarte gaten, neutronensterren, verre melkwegstelsels.

Chef sterrenkunde

Ze stuitte in eerste instantie op veel weerstand. Veel sterrenkundigen werken met grote telescopen in de droge gebieden in het westen van de VS, die alleen zichtbaar licht waarnemen. Ze hadden daarmee een mooie carrière gemaakt. Voor hen was het nooit nodig geweest om buiten de atmosfeer sterren waar te nemen.

Langzaamaan, met veel geduld, wist Roman een club enthousiastelingen te mobiliseren. Het was een gemêleerd gezelschap van sterrenkundigen, elk geïnteresseerd in een ander golflengtegebied. Ze waren het zelden met elkaar eens – röntgensterrenkundigen gaan niet zo goed door een deur met gammastralingexperts. waarom eigenlijk niet, dat maakt nieuwsgierig! IJdelheid gonsde over de vergadertafel. Maar Roman was niet onder de indruk van de ego’s en wist met haar theoretische sterrenkundige achtergrond én haar ervaring als telescoopwaarnemer altijd een compromis te vinden dat bovendien geschikt was binnen de technische beperkingen die de omstandigheden in de ruimte oplegden. Zo moesten de telescopen enerzijds zo licht mogelijk worden – op een raket kost elke extra kilo een fortuin – terwijl tegelijkertijd hun precaire instrumenten opgewassen moesten zijn tegen intense kosmische straling. Deze verschillende types straling zijn afkomstig van verschillende soorten bronnen. Het waarnemen en duiden ervan vergt specialistische expertise – er was weinig tijd om elders in het lichtspectrum te kijken. Zo zat iedereen op zijn eigen onderzoekseiland, iedereen vond ‘zijn’ hemellichamen het interessantst.

Meer dan tien ruimtetelescopen werden dankzij de diplomatie en kunde van Roman gebouwd en gelanceerd. De bekendste is de Hubble-telescoop, die zowel ultraviolet als zichtbaar en infrarood licht haarscherp in beeld brengt. Ze stond in de jaren ’70 aan de wieg van deze grote telescoop, die uiteindelijk in 1990 gelanceerd werd op een Space Shuttle. Maar liefst vijf keer werd hij gerepareerd en voorzien van nieuwe detectors, zodat de ruimtetelescoop met zijn tijd mee kon gaan. Op de waslijst van Hubble-mijlpalen is de bekendste de versnellende expansie van het heelal, een ontdekking die in 2011 met een Nobelprijs werd bekroond.

Roman geeft nog altijd lezingen op scholen. ‘Ik wil vooral vrouwen bereiken voordat ze 12 zijn. Voordat ze mensen tegen zijn gekomen die ze vertellen dat wetenschap niet iets voor hen is. Ik wil ze graag iets van de opwinding geven die wetenschap kan losmaken en ze overtuigen dat een vrouw dat net zo goed kan doen als een man. Mijn eigen carrière zat vol onverwachte wendingen. Elke baan waarmee ik begon, had een paar jaar daarvoor nog niet bestaan. Daarom is mijn advies aan jonge mensen om zich open te stellen voor verandering en voor nieuwe kansen, die zich altijd zullen blijven aandienen in dit vak.’

Ik ga als de wiedeweerga kijken of die LEGO-set nog ergens te krijgen is.