Wat bedoelt Max met 'gedachtenlezen'?

De term gedachtenlezen kan nogal wat verwarring veroorzaken. Veel mensen denken direct aan mythen, sprookjes en science fiction-verhalen, of in een minder gunstig geval aan waarzeggers van het verdachte soort dat AstroTV in beeld brengt. Maar in de moderne wetenschap betekent de term iets anders. Men is het er hier over eens dat er niet zoiets bestaat als ‘telepathie’, de magische overdracht van gedachten en gevoelens van het ene naar het andere brein.

2 juni 2014

Gedachten afstemmen
Dat wil niet zeggen dat mensen geen toegang hebben tot wat anderen denken. Integendeel: we zijn uitgerust met geavanceerde mechanismen voor het vaststellen van wat er in anderen omgaat. Zo kan een zekere persoon A zich op basis van taal en andere aanwijzingen (zoals gezichtsuitdrukkingen of lichaamshouding) vaak razendsnel een gedetailleerd beeld vormen van wat een persoon B bedoelt, hoopt, van plan is, verwacht, enzovoorts. Op die manier zou je kunnen zeggen dat A en B cognitief coördineren: hun gedachten raken op elkaar afgestemd wat een bepaalde zaak aangaat.

&feature=youtu.be

Chimpansee
Dit lijkt misschien een open deur, maar over het geheel van de levende natuur genomen is deze eigenschap absoluut spectaculair. Niet-menselijke dieren zijn namelijk vele malen slechter in het vaststellen wat er in de hoofden van hun soortgenoten omgaat. En als ze het al kunnen, dan in veel minder diepte en detail. Chimpansees, onze naaste verwanten in de natuur, kunnen bijvoorbeeld begrijpen dat een ander wil dat zij een bepaald stuk gereedschap aangeven . Ook zijn er aanwijzingen dat sommige kraaien zich verdacht gedragen in de nabijheid van een soortgenoot zodat deze denkt dat hier voedsel verstopt ligt, terwijl ze het ondertussen onopgemerkt ergens anders wegmoffelen.

Een surprise party plannen
Dat is op zich al heel wat, maar het komt niet in de buurt van het kunnen begrijpen dat Tim aan Susan vraagt of zij zaterdag kan helpen met verhuizen omdat hij wil dat zij denkt dat hij niet weet dat zij die dag jarig is, zodat ze haar met de hele vriendengroep kunnen verrassen… Dagelijkse kost voor ons—maar hoe werken de mechanismen die mogelijk maken dat we zo’n situatie met weinig moeite doorzien?

Hints
Je kunt natuurlijk zeggen: dat andere dieren dit niet kunnen komt doordat ze geen taal hebben. Maar die vaststelling op zichzelf is niet voldoende, ze verschuift het probleem alleen maar. Taal en gedachtenlezen zijn namelijk onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het menselijk taalvermogen is niet te begrijpen zonder inzicht in het geheel van mechanismen dat mensen gebruiken om zich in anderen te verplaatsen, en uit te vinden wat ze denken, bedoelen, hopen, van plan zijn, enzovoorts. Bovendien is taal maar een deel van het verhaal: het is een heel krachtig mechanisme dat mensen gebruiken om hun gedachtenwerelden op elkaar af te stemmen, maar lang niet het enige. Denk maar aan het spelletje ‘Hints’: als je niets mag zeggen is het weliswaar lastiger om anderen te laten begrijpen wat je bedoelt, maar het lukt alsnog prima met enkele minuten al dan niet hilarische mimiek.

Grotschildering
Over de mechanismen die mensen gebruiken om hun gedachten op elkaar af te stemmen, om ‘cognitief te coördineren’, zullen mijn blog posts gaan. Sommige van die mechanismen zijn talig, andere niet; sommige zijn gedeeld met andere dieren, andere zijn uniek menselijk. Soms zal ik een evolutionaire kijk op de zaken nemen en grotschildering van 30.000 jaar geleden of een vuistbijl uit het stenen tijdperk in mijn argumentatie betrekken, een andere keer zal het gaan over moderne communicatiemiddelen zoals e-mail, Facebook en Whatsapp. Ik zal verslag doen van fascinerende ontdekkingen van mijn collega’s in Leiden of in Oxford, waar ik momenteel verblijf. Verhalen verteld in eeuwenoude tragedies zoals die van Sophocles of Shakespeare zullen een plek krijgen, maar ook romans, films en soaps van deze tijd. In alle gevallen zullen de sleutelbegrippen zijn: gedachtenlezen, taal, verhalen, het menselijke denkvermogen, en de werking en evolutie van deze vier.

Gedachtenlezen
Dat is het voor nu; meer dan dit weet ik ook nog niet over de blogs die zullen volgen. Dat is het mooie van schrijven: het is altijd ook een vorm van lezen in je eigen gedachten. Ik zou het haast ‘gedachtenlezen’ noemen, maar laten we die term vooral reserveren voor de betekenis die ik er hierboven aan gegeven heb.