Drinkbroeder, m/v

Op de eerste etage van het 21 verdiepingen hoge Erasmusgebouw staat bij de liften een waarschuwing: ‘Betrapt!’ Met deze campagne probeert de Radboud Universiteit ons aan te moedigen om vaker de trap te nemen. Als beloning verbrand je maar liefst tien kilocalorieën per minuut, stelt het bord. Althans, zo verduidelijkt de asterisk: ‘afhankelijk van gewicht en gender’. Gender? Een collega tweette dat dit ‘sekse’ moest zijn. Sekse gaat immers over ons lichaam, gender over onze (culturele) identiteit. Een Amsterdamse promovendus zag wel een oplossing: die genderidentiteit doet er wel degelijk toe, want het maakt een groot calorisch verschil of je trappen loopt met sneakers of met naaldhakken!

De verwarring van het goedbedoelende team achter de gezondheidscampagne is niet zo heel gek. In kranten- en tijdschriftartikelen staan de termen ‘sekse’ en ‘gender’ constant door elkaar. In het Nederlands is het nog ingewikkelder, aangezien het woord ‘geslacht’ zowel naar ‘sekse’ als naar ‘gender’ verwijst. Dus eerst maar even twee werkdefinities.

Tussen de benen en tussen de oren

Sekse draait om de biologische aspecten van geslacht: je chromosomen, je geslachtsorganen, je secundaire geslachtskenmerken (bijv. een baard) en je hormoonhuishouding.
Gender draait om de culturele, sociale en psychologische aspecten van geslacht: of je je man, vrouw of daar tussenin voelt, maar ook hoe de samenleving jou indeelt en wat zij op grond daarvan van jou verwacht.

Als je de tweede definitie drie keer moest lezen voordat je deze begreep dan is dat helemaal logisch. Het woord ‘gender’ komt uit het Engels en verwijst daar naar het geslacht van woorden. Bij gebrek aan een Nederlands synoniem gebruiken we het in onze taal als leenwoord, uitgesproken als ‘djender’ of – minder geslaagd – ‘gggender’. Het beslaat inmiddels alle niet-lichamelijke aspecten van vrouw- of man-zijn, en dat zijn er nogal wat. Journalist Lisa Peters vatte het als volgt samen: sekse zit tussen je benen, gender tussen je oren.

Mannelijk zuipen

Dit onderscheid klinkt eenvoudig, maar in veel gevallen is het niet zo gemakkelijk te scheiden. Lichaam en cultuur beïnvloeden elkaar. Zo vormen we ons lichaam doormiddel van besnijdenis, eetpatronen, plastische chirurgie en tatoeages. Maar ook het lichaam belemmert en vergemakkelijkt bepaalde culturele uitingen.

Die ingewikkelde interactie tussen lichaam en cultuur ontdekte ik bijvoorbeeld tijdens mijn onderzoek naar vroegmoderne drinkcultuur. Bij zeventiende-eeuwse drinkgelagen waren vrouwen niet of nauwelijks welkom. De drinktafel was een arena om je mannelijkheid te tonen. In zeventiende-eeuwse drinkliedjes roepen de drinkers elkaar op om door te drinken. ‘Nu, als een man, laet sien!,’ zongen ze. Hier werd drinken gekoppeld aan stoere, mannelijke bravoure. Dat is bijzonder, want ‘echte mannelijkheid’ werd in medische traktaten uit die tijd juist uitgelegd als rationaliteit en controle over het lichaam. Die laatste twee dingen worden nou niet bepaald geholpen door een paar kannen bier. Probeer nog maar eens iets heel slims uit te kramen en recht te lopen als je flink wat alcohol achter de kiezen hebt.

Is drinkcultuur daarmee gelijk helemaal natuurlijk en lichamelijk? Ook dat weer niet. Zo drinken vrouwen van de Qiang in China met lange rietjes mee uit een soort cocktail buckets vol rijstwijn. En in sommige Westerse landen blijken vrouwen inmiddels net zoveel te drinken als de mannen. Vrouwen hebben zich geëmancipeerd in de collegezalen en op de werkvloer, maar ook aan de bar. Hoewel onze lichamen bepaalde keuzes vergemakkelijken en andere belemmeren, kunnen culturen nog altijd het lichaam overrulen en vormen.

Volg jij het nog? De verwarring tussen sekse en gender bij de liften van de Radboud is misschien niet zo heel gek. Voor wetenschappers is het net zo lastig om ze helemaal te scheiden. Cultuur en lichaam beïnvloeden elkaar. Dat maakt de discussie over gender en sekse ingewikkeld, maar ook des te interessanter. ‘Zij/hij’ is daarom het perfecte thema voor de komende Maand van de Geschiedenis.