Apen spelen het stenen tijdperk na

Kapucijnaapjes in Brazilië bewerken stenen zodanig, dat ze verdacht veel lijken op de stenen gereedschappen van oermensen. Maar ze gebruiken ze nergens voor, ze likken er alleen maar aan. Wat betekent dit voor onze interpretatie van de stenen voorwerpen die de oermens achterliet?

21 oktober 2016

Menig archeoloog heeft er zijn levenswerk van gemaakt: het bestuderen van de stenen werktuigen die de voorouders van de mens honderdduizenden jaren geleden vervaardigden.

Zo’n stenen werktuig bestaat uit een kei waar met een andere kei grote, platte splinters afgeslagen zijn. De scherpe randen aan de kei, of de scherpe splinters zelf (de ‘afslagen’), dienden als gereedschap, om mee te snijden of te schrapen. Tot zover de gangbare wijsheid onder archeologen.

Kapucijnaapjes bezig om stenen te bewerken. Ze slaan ermee op de rots of op een andere steen om er scherven vanaf te krijgen. Maar voor het eindproduct hebben ze geen belangstelling.
Nature

Primitieve werktuigen

Maar deze week brengt een team van Braziliaanse en Britse psychologen en archeologen video’s en foto’s naar buiten, waarop kapucijnaapjes vlijtig bezig zijn op precies dezelfde manier stenen te bewerken. Als bewerkte stenen geen gereedschap zijn, moet dan niet de hele prehistorie van de mens herzien worden? In sommige gevallen zijn die stenen werktuigen namelijk het enige bewijsmateriaal dat een verre voorouder geen mensaap, maar een mensachtige was. Dat onze soort, Homo Sapiens, altijd werktuigen heeft gemaakt is onomstreden, maar voor verre voorouders als Homo Erectus of Australopithecus is dat veel moeilijker aan te tonen.

Wil Roebroeks, hoogleraar archeologie van de oude steentijd aan de Universiteit Leiden, is er vrij laconiek over: “Debatten over stenen die verkocht worden als door mensen gemaakte werktuigen had je al in de negentiende eeuw. Zeker bij de meest primitieve werktuigen, die ontstaan door één tik met een steen op een andere, weet je nooit zeker of die niet door natuurlijke gebeurtenissen zijn ontstaan, bijvoorbeeld doordat een steen van een klip af gevallen is.”

Voorbeelden van stenen ‘werktuigen’ gemaakt door kapucijnaapjes.
Nature

Het artikel over de kapucijnaapjes die de steentijd naspelen stond deze week in Nature, maar Roebroeks heeft de filmpjes en het verhaal van de onderzoekers al een maand geleden op een congres gezien. “Dat deze aapjes in Brazilië ook zulke stenen artefacten maken is wel een complicerende factor”, stelt hij. “In dat gebied zijn twee archeologische vindplaatsen van artefacten die toch al heel omstreden zijn.”

Maar volgens Roebroeks zet deze ontdekking echt niet de hele prehistorie van de mens op losse schroeven. “We kennen in Afrika stenen werktuigen van 3,3 miljoen jaar oud, die hele grote afslagen hebben. Dat kan niet door kleine aapjes gedaan zijn. En er zijn uit die tijd vindplaatsen van stenen werktuigen waar ook botten met snijsporen bij gevonden zijn.”

Vuistbijlen

Vanaf circa 1,7 miljoen jaar geleden worden stenen werktuigen veel complexer en kun je spreken van vuistbijlen: stenen met meerdere, klaarblijkelijk doelgerichte afslagen. Die kun je volgens Roebroeks niet verwarren met deze door de kapucijnaapjes bewerkte stenen. “Ik heb al berichten gelezen waarin stond dat die aapjes ‘vuistbijlen’ maakten, maar dat is onzin.”

Het is trouwens een raadsel waarom de Braziliaanse kapucijnaapjes stenen kapot slaan. Voor de splinters hebben ze geen belangstelling, en ook de kei gebruiken ze niet als gereedschap of wapen; ze likken er alleen maar aan. De stenen bevatten geen voedingsstoffen of zout. Hoogstens kunnen de apen baat hebben bij het oplikken van siliciumhoudend gruis, omdat dit een sporenelement in het lichaam is, maar dat is vergezocht.

De stenen die ze bewerken liggen aan de voet van een klip waar soms spontaan stenen vanaf vallen, en het ligt er vol met splinters en gebroken keien. Misschien doen de aapjes gewoon wat ze spreekwoordelijk doen: na-apen.